Яқинда Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги томонидан қонунчиликка “таъқиб этиш” (сталкинг) тушунчасини киритиш ҳамда таъқиб остида қолган хотин-қизларга ҳимоя ордери бериш тизимини жорий этиш таклиф этилган эди.

Ушбу мақолада “таъқиб этиш” (сталкинг)нинг моҳияти, ижтимоий хавфли хусусиятлари, бу борадаги хориж тажрибаси ҳамда уни чеклаш зарурияти ҳақида сўз юритамиз.

“Сталкинг” қандай маънони англатади?

“Сталкинг” сўзи инглиз тилида “таъқиб этиш” ёки “кузатиш” деган маънони билдиради. Ушбу тушунча шахсни унинг хоҳишига зид равишда доимий ёки такрорий равишда кузатиш, таъқиб қилиш ёки безовта қилишни англатади. “Сталкинг” тушунчаси юриспруденция, психология ва психиатрия соҳаларида фарқли маъноларда қўлланилади.

“Сталкинг” тушунчаси биринчи марта 1921 йилда француз психиатри Гаетан Гасян де Клерамбо томонидан “Эҳтиросли психос” номли рисоласида тилга олинган. Ушбу рисолада ҳамда ундаги назарий қарашлар асосида ёзилган И. Макюеннинг “Барҳаёт севги” романида “сталкинг” тушунчаси шахснинг ўзи томонидан тўқиб чиқарилган “менда кўнгли бор” деган уйдирмага ишонган ҳолда бошқа шахсни таъқиб қилиши сифатида ифодаланган.

“Сталкинг”нинг ижтимоий хавфли хусусиятлари

Юриспруденцияда “сталкинг” деганда шахсни таъқиб этиш ва шу орқали қўрқитишда ифодаланадиган такрорий хулқ-атвор тушунилади. Яъни таъқиб этувчи жабрланувчини доимий равишда унинг ихтиёрига зид тарзда безовта қила бошлайди. Таъқиб қилиш жабрланувчига қайта-қайта қўнғироқ қилиш, жабрланувчини, унинг оила аъзоларини ёки унинг дўстларини кузатиш, Интернет тармоғи ахборот ресурслари орқали жабрланувчига хабар қолдириш, жабрланувчига унинг хоҳишига зид равишда совғалар юбориш усулида амалга оширилиши мумкин.

Муайян хатти-ҳаракатни “сталкинг” деб топиш учун ушбу хатти-ҳаракат одатда бир мартадан ортиқ содир этилиши талаб этилади. Жумладан, Буюк Британия ҳуқуқни қўллаш амалиётида хатти-ҳаракатни “сталкинг” деб квалификация қилиш учун иккита ҳолат (нотаниш шахсга икки марта қўнғироқ қилиш) мавжудлигининг ўзи етарли ҳисобланади.

“Сталкинг”дан жабрланувчи ушбу таъқиб туфайли ўз ҳаётига нисбатан таҳдидни ҳис қилади. Ушбу таҳдид жабрланувчида қўрқув ва ваҳимани юзага келтиради. Таъқибнинг доимий равишда амалга оширилиши натижасида жабрланувчида иложсизлик, тушкунлик ва депрессия пайдо бўлади. Таъқиб қилувчи айнан жабрланувчида пайдо бўлган қўрқув орқали унинг ҳаётини бошқаришга, уни назорат қилишга уринади.

Шуни қайд этиш жоизки, “сталкер”, яъни таъқиб қилувчининг ва зўравонлик (буллинг) қилувчи шахснинг руҳий эҳтиёжлари бир-бирига жуда ўхшаш бўлиб, “сталкинг” “буллинг”дан доимийлиги ва мақсадга йўналтирилганлиги билан фарқланади.

Психологларнинг таъкидлашича, “сталкер” – бу шахснинг ўзи ва бошқа одамлар билан бўлган муносабатларини тўлиқ назорат қилишни хоҳлайдиган шахсдир. Шу сабабли, “сталкер” одамларнинг тинчини бузишга уринади ва шу орқали одамлар устидан ҳукмронлик қилишга ҳаракат қилади.

Аммо, “сталкер” одамларнинг хатти-ҳаракатларини назорат қилиш имконига эга эмаслигини қабул қила олмайди ҳамда бошқаларга руҳий зарар етказиш билан биргаликда ўз инсонийлигини ҳам йўқотиб боради. Жумладан, Буюк Британияда 2017 йилда “сталкинг” билан боғлиқ 25 000 та ҳолат аниқланган бўлса, жабрланувчиларнинг тахминан 76%и “сталкер” томонидан ўлдирилган.

Шу сабабли, “сталкинг” содир этилишини бартараф этиш, жабрланувчининг хавфсизлигини таъминлаш ҳамда сталкернинг хатти-ҳаракатларига ҳуқуқий чора кўриш лозим. Чунки, таъқибнинг давом этиши ижтимоий хавфи юқори бўлган жиноятларнинг содир этилишига замин ҳозирлайди.

Шуни таъкидлаш лозимки, “сталкинг”га қарши курашиш фақат уни содир этишга нисбатан алоҳида жавобгарлик белгилаш билан чегараланиб қолмаслиги керак. Ушбу тоифадаги ҳуқуқбузарликларга нисбатан жамият ва давлатнинг ҳаракатсиз муносабатда бўлиши унинг “буллинг” сингари латент кўриниш касб этишига олиб келиши мумкин.

“Сталкинг”ни чеклаш бўйича хориж тажрибаси

ХХ асрнинг 80 йилларида АҚШда юз берган “сталкинг” билан боғлиқ нохуш ҳолатлар ушбу хатти-ҳаракатни чеклаш, унинг содир этилишини олдини олиш заруриятини юзага келтирди.

Жумладан, актриса Жуди Фостерни бир неча йилдан бери таъқиб қилиб келаётган Жон Хинкли 1981 йилда актрисанинг эътиборини тортиш учун АҚШ президенти Р.Рейган ҳаётига тажовуз қилди.

Шунингдек, актриса Тереза Салданани Артур Жексон таъқиб эта бошлади ҳамда 1982 йилда у актрисанинг ҳаётига тажовуз қилди.

Бундан ташқари, актриса Ребекка Шеффер уч йилдан ортиқ вақт мобайнида Роберт Бардо томонидан таъқиб этилди. Ушбу таъқиб 1989 йилда Р.Бардо томонидан актрисанинг фожиали ўлдирилиши билан якунланди. Актрисанинг ўлими АҚШда “сталкинг”га қарши қонун қабул қилинишида муҳим роль ўйнади.

“Сталкинг”ни чеклаш тўғрисидаги қонун биринчи марта 1990 йилда АҚШда қабул қилинган. Бугунги кунда “сталкинг” учун АҚШдан ташқари Канада, Австралия, Буюк Британия, Нидерландия, Австрия, Германия, Норвегия, Дания, Польша, Италия, Сингапур, Жанубий Корея ва Японияда қонунчилигида алоҳида жиноий жавобгарлик назарда тутилган.

Амалдаги қонунчиликда “сталкинг” чекланганми?

Амалдаги қонунчиликда “сталкинг” учун алоҳида жавобгарлик назарда тутилмаган. Таъқиб қилувчининг хатти-ҳаракатларида мавжуд бўлган жиноят ёки ҳуқуқбузарлик белгиларига қараб унга чора кўрилади.

Шунга кўра, “сталкинг” “шахсий ҳаёт дахлсизлигини бузиш” (МЖТК 46¹-модда), “ҳақорат қилиш” (МЖТК 41-модда), “майда безорилик” (183-модда), “ўлдириш ёки зўрлик ишлатиш билан қўрқитиш” (ЖК 112-моддаси), “ўн олти ёшга тўлмаган шахсга нисбатан уятсиз-бузуқ ҳаракатлар қилиш” (ЖК 129-модда), “безорилик” (ЖК 277-модда) сифатида квалификация қилиниши мумкин.

Аммо, ноқонуний таъқиб хатти-ҳаракатида юқоридаги ҳуқуқбузарлик ёки жиноят таркибларининг мавжуд эмаслиги ҳуқуқий чора кўришни истисно этади. Яъни, ҳуқуқ-тартибот ва хавфсизликни таъминловчи органлар таъқиб қилувчиларга нисбатан чора кўриш ва “сталкинг”ни тўхтатиш учун ҳуқуқий асосга эга бўлмайди.

Шу сабабли, ҳуқуқ-тартибот ва хавфсизликни таъминловчи органлар таъқиб қилувчиларга нисбатан ўз вақтида чора кўра олмайди.

“Сталкинг”ни қонунчиликда тақиқланиши эса ноқонуний таъқибдан жабрланганларга ҳимоя ордери бериш орқали давлат томонидан уларнинг хавфсизлиги таъминланишига, ҳуқуқ-тартиботни таъминловчи органларнинг “сталкинг”га нисбатан “эътиборсиз” муносабатда бўлмаслигига, таъқиб қилувчининг хатти-ҳаракатлари назоратга олинишига сабаб бўлади.

Юқоридагиларни инобатга олган ҳолда ҳамда илғор хориж тажрибасидан келиб чиқиб, “сталкинг”ни, яъни таъқиб этишни чеклаш, таъқиб қилувчи шахсларга нисбатан ҳуқуқий чора кўриш, ушбу тоифадаги ҳуқуқбузарликдан жабрланган шахсларга ўз вақтида ҳуқуқий ҳимоя тақдим этиш фуқароларнинг тинч ва осуда ҳаёт кечииришларининг таъминланишига ҳамда ижтимоий хавфи юқори жиноятлар содир этилишининг олди олинишига хизмат қилади.

Отабек Тошев,
 Адлия вазирлиги ҳузуридаги
 Ҳуқуқий сиёсат тадқиқот
  институтининг бўлим бошлиғи

Зафар Эргашев,
 Адлия вазирлиги ҳузуридаги
 Ҳуқуқий сиёсат тадқиқот
  институтининг масъул ходими

www.minjust.uz